Sáng 16/12, tại Hà Nội, Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) tổ chức Tọa đàm “Giải pháp tăng trưởng xuất khẩu cao và bền vững”, với sự tham dự của đại diện các Bộ, ngành, hiệp hội ngành hàng, cộng đồng doanh nghiệp cùng các chuyên gia kinh tế, chuyên gia pháp luật và hội nhập kinh tế quốc tế. Trong bối cảnh xuất khẩu tiếp tục là động lực quan trọng của tăng trưởng kinh tế, tọa đàm được kỳ vọng là diễn đàn nhìn lại chặng đường đã qua và xác lập định hướng cho giai đoạn tới.

Chia sẻ tại toạ đàm, ông Trần Thanh Hải, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu nhấn mạnh mốc 30 năm kể từ 1995 không chỉ mang ý nghĩa về thời gian, mà còn là dấu mốc đặc biệt của tiến trình hội nhập. “Năm 1995 là thời điểm Việt Nam gia nhập ASEAN, đánh dấu bước chuyển mình quan trọng trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, tham gia thương mại toàn cầu một cách bình đẳng, có trách nhiệm, nghĩa vụ nhưng cũng được hưởng quyền lợi”, ông Hải nói.

Từ điểm xuất phát khi tổng kim ngạch xuất nhập khẩu còn rất thấp, “chưa đến 1 tỷ USD”, theo ông Hải, sau 30 năm, “chúng ta thấy một đường đồ thị đi lên rất đều, thể hiện sự tăng trưởng của hoạt động xuất nhập khẩu đồng hành với tiến trình hội nhập và mở cửa của nền kinh tế”.

Ông Trần Thanh Hải lần lượt điểm lại các mốc đáng chú ý: vượt 100 tỷ USD năm 2009, 200 tỷ USD năm 2011, 300 tỷ USD năm 2015, rồi tiến lên 400-500 tỷ USD giai đoạn 2017-2019. Đặc biệt, chỉ trong thời gian ngắn, Việt Nam tiếp tục vượt các mốc 600-700 tỷ USD giai đoạn 2021-2022. “Năm 2025 là một năm hết sức đặc biệt, khi chúng ta lần lượt vượt qua hai mốc là 800 tỷ USD và hơn 900 tỷ USD”, ông Hải nhấn mạnh, coi đây là “kỷ lục kép” của xuất nhập khẩu Việt Nam.

Không chỉ tăng trưởng về quy mô, cán cân thương mại cũng có bước chuyển đáng kể. Ông Hải cho biết, trong giai đoạn trước năm 2010, Việt Nam thường xuyên nhập siêu, “thậm chí có những thời điểm nhập siêu rất sâu”. Tuy nhiên, năm 2012 là mốc quan trọng khi cán cân thương mại bắt đầu cân bằng và nhích sang xuất siêu. “Từ năm 2015 đến nay, về cơ bản chúng ta duy trì trạng thái xuất siêu, với kỷ lục là năm 2023”, ông Hải dẫn chứng, cho thấy xuất nhập khẩu không chỉ mở rộng về lượng mà còn góp phần tích cực cho ổn định kinh tế vĩ mô.

Tuy vậy, theo ông Trần Thanh Hải, bức tranh thành tựu đó cũng đặt ra nhiều vấn đề cần nhìn thẳng. Về cơ cấu hàng hóa, các nhóm xuất khẩu lớn nhất hiện nay vẫn là máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện; máy móc, thiết bị, dụng cụ, phụ tùng; điện thoại và linh kiện, bên cạnh các ngành truyền thống như dệt may, da giày, gỗ và sản phẩm gỗ.

“Nhìn vào cơ cấu xuất khẩu và nhập khẩu, có thể thấy sự tương đồng khá rõ, phản ánh thực tế Việt Nam vẫn nhập khẩu nhiều linh kiện, bán thành phẩm để lắp ráp rồi xuất khẩu”, ông Hải phân tích.

Theo đó, ông Hải thẳng thắn nêu ba dạng mất cân đối lớn: mất cân đối về thị trường khi tập trung vào một số đối tác chủ lực; mất cân đối về chủ thể khi khu vực doanh nghiệp FDI chiếm tỷ trọng lớn trong xuất khẩu; và đặc biệt là mất cân đối về giá trị gia tăng. “Hiện nay, phần giá trị chúng ta tạo ra chủ yếu nằm ở khâu sản xuất cuối, trong khi các khâu như thiết kế, thương hiệu, phân phối vẫn còn hạn chế”, ông Hải nhận định.

Trong bối cảnh đó, hoạt động xuất nhập khẩu còn chịu tác động từ nhiều xu hướng lớn của thương mại toàn cầu. Ông Hải nhấn mạnh xu hướng phân mảnh và khu vực hóa thương mại, sự gia tăng của chủ nghĩa bảo hộ, các biện pháp phòng vệ thương mại, cùng với yêu cầu ngày càng cao về phát triển bền vững và xanh hóa chuỗi cung ứng. “Xanh hóa không chỉ là xanh ở sản phẩm, mà là xanh trong toàn bộ quá trình sản xuất, phân phối. Đây là thách thức, nhưng nếu doanh nghiệp nắm bắt tốt, cũng có thể trở thành lợi thế cạnh tranh”, ông Hải nói.

Đặt nền móng cho giai đoạn tăng trưởng chiều sâu

Từ những phân tích về bức tranh hiện tại, ông Trần Thanh Hải cho rằng yêu cầu đặt ra đối với xuất nhập khẩu Việt Nam trong thời gian tới không chỉ là duy trì tốc độ tăng trưởng cao, mà quan trọng hơn là tái cấu trúc động lực tăng trưởng theo hướng bền vững và tự chủ hơn. “Xuất nhập khẩu muốn phát triển bền vững thì trước hết phải có hàng hóa”, ông Hải nhấn mạnh, đồng thời cho rằng phát triển sản xuất trong nước là nền tảng cốt lõi của mọi chiến lược thương mại.

Theo ông Hải, trong giai đoạn tới, Việt Nam cần đặc biệt chú trọng phát triển các ngành công nghiệp nền tảng, có khả năng cung ứng nguyên liệu, linh kiện và bán thành phẩm cho các ngành xuất khẩu chủ lực. Việc từng bước giảm phụ thuộc vào nhập khẩu đầu vào không chỉ giúp nâng cao tỷ lệ nội địa hóa, mà còn tăng khả năng chống chịu của nền kinh tế trước các cú sốc bên ngoài và nguy cơ đứt gãy chuỗi cung ứng. “Khi chủ động được sản xuất, chúng ta mới có thể nói tới việc gia tăng giá trị thực sự trong hàng hóa xuất khẩu”, ông Hải nói.

Cùng với công nghiệp, nông nghiệp và các mặt hàng nông sản tiếp tục được xác định là một trụ cột quan trọng của xuất khẩu Việt Nam trong thời gian tới. Tuy nhiên, theo ông Hải, xuất khẩu nông sản không thể đi theo lối mòn về sản lượng, mà cần chuyển mạnh sang chất lượng, chế biến sâu và xây dựng thương hiệu.

Một hướng đi xuyên suốt khác được ông Trần Thanh Hải nhiều lần đề cập là làm chủ công nghệ và tiêu chuẩn thị trường. Trong bối cảnh các yêu cầu về phát triển bền vững, giảm phát thải và xanh hóa chuỗi cung ứng ngày càng khắt khe, việc đáp ứng tiêu chuẩn không còn là lựa chọn, mà đã trở thành điều kiện bắt buộc.

“Xanh hóa không chỉ là câu chuyện của một sản phẩm, mà là cả quá trình sản xuất, phân phối và tiêu dùng. Doanh nghiệp nào thích ứng sớm sẽ có lợi thế cạnh tranh rõ rệt”, ông Hải nhận định. 

Ở góc độ thị trường, ông Hải cho rằng bên cạnh việc khai thác hiệu quả các thị trường truyền thống, Việt Nam cần tiếp tục đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, giảm phụ thuộc quá lớn vào một số thị trường chủ lực. Việc tận dụng tốt các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới không chỉ giúp mở rộng thị trường, mà còn là “đòn bẩy” để doanh nghiệp nâng chuẩn sản xuất, quản trị và tuân thủ.

“FTA không chỉ là ưu đãi thuế quan, mà còn là khuôn khổ để doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh dài hạn”, ông Hải nhấn mạnh.

Song song với đó, ông Trần Thanh Hải đặc biệt lưu ý vai trò của các phương thức thương mại mới, nhất là thương mại điện tử xuyên biên giới. Trong bối cảnh chi phí tiếp cận thị trường truyền thống ngày càng cao, thương mại điện tử đang mở ra không gian mới cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị toàn cầu. “Thương mại điện tử không chỉ giúp mở rộng thị trường, mà còn rút ngắn khoảng cách giữa nhà sản xuất và người tiêu dùng”, ông Hải nói, đồng thời cho rằng đây sẽ là một trong những động lực tăng trưởng mới của xuất khẩu trong thời gian tới.

Một trụ cột khác không thể thiếu là logistics. Theo ông Hải, có hàng hóa, có thị trường nhưng nếu chi phí logistics cao và thời gian vận chuyển kéo dài, sức cạnh tranh của hàng hóa xuất khẩu sẽ bị bào mòn. Do đó, việc nâng cao năng lực logistics, tối ưu hóa chuỗi cung ứng và kết nối hiệu quả giữa sản xuất, xuất khẩu và phân phối là yêu cầu mang tính nền tảng để duy trì tăng trưởng xuất khẩu bền vững.

Từ góc độ quản lý nhà nước, ông Trần Thanh Hải cho biết các cơ quan chức năng sẽ tiếp tục đồng hành cùng doanh nghiệp trong việc hoàn thiện thể chế, cải cách thủ tục hành chính, tăng cường cung cấp thông tin thị trường và cảnh báo sớm các rủi ro thương mại. Mục tiêu là tạo môi trường thuận lợi để doanh nghiệp yên tâm đầu tư dài hạn, nâng cao năng lực cạnh tranh và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Ông Trần Thanh Hải cho rằng, việc nhìn lại hành trình 30 năm không chỉ để ghi nhận những con số kỷ lục, mà quan trọng hơn là để đặt ra những vấn đề cần giải quyết nhằm giúp xuất nhập khẩu Việt Nam phát triển bền vững và đóng góp xứng đáng cho tăng trưởng kinh tế trong giai đoạn tới.